Projekt ustawy o dochodach jednostek samorządu – do zmiany!

Ustawa w proponowanym kształcie nie zapewni samorządom finansowej stabilności ani samodzielności, wprowadza też nieuzasadnione dysproporcje – uważają samorządowcy. 

Szefowie wszystkich 8 organizacji samorządowych tworzących stronę samorządową Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego podpisali stanowisko do projektu ustawy o dochodach JST. Wśród sygnatariuszy są prezesi Unii Metropolii Polskich, Związku Miast Polskich, Związku Powiatów Polskich, Unii Miasteczek Polskich, Związku Regionów RP, Związku Samorządów Polskich, a także przewodniczący Związku Gmin Wiejskich RP i Ogólnopolskiego Porozumienia Organizacji Samorządowych. 

Projekt nowej ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego zaprezentowany przez Ministerstwo Finansów 15 lipca 2024 r. budzi poważne obawy środowiska samorządowego. Choć zmienia strukturę dochodów gmin, powiatów i województw, nie rekompensuje strat w dochodach i coraz wyższych wydatków. Nie rozwiązuje także problemu finansowych niedoborów w oświacie oraz tegorocznej dziury w samorządowych budżetach, natomiast  wprowadza np. kategorię „przeliczeniowego mieszkańca” i inne subiektywne wagi powodujące duże dysproporcje finansowe między porównywalnymi miastami.

Dlatego – zdaniem samorządowców – konieczna jest znacząca korekta projektu ustawy w zakresie, na który zwracają uwagę autorzy zamieszczonego poniżej stanowiska.   

* Stanowisko Strony Samorządowej Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego w sprawie projektu ustawy o dochodach jednostek samorządu

Przygotowanie nowej ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego uważamy za absolutnie priorytetowe dla przyszłości gmin, powiatów i województw.

Z jednej strony po to, by zagwarantować możliwość świadczenia przez samorządy najwyższej jakości usług publicznych, a z drugiej – by mogły one realizować projekty prorozwojowe, uwzględniając dynamiczne zmiany cywilizacyjne i uwarunkowania społeczno-gospodarcze w długookresowej perspektywie.

Przedstawiony przez Ministerstwo Finansów w dniu 15 lipca 2024 r. projekt ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego zmienia strukturę dochodów gmin, powiatów i województw.

Zawarte w projekcie rozwiązania nie gwarantują jednak deklarowanej w założeniach przedstawionych przez resort samodzielności finansowej oraz stabilizacji dochodów gmin, powiatów i województw.

Przypominamy, że projekt trafia do samorządów w sytuacji, w której – zgodnie z wyliczeniami Ministerstwa Finansów do ustawy zmieniającej PIT – ubytki dochodów JST w latach 2023 i 2024 można szacować na 30 mld zł rocznie. W rzeczywistości będzie to kwota wyższa, gdyż przywołany OSR nie uwzględniał dwucyfrowej inflacji i związanych z tym podwyżek wynagrodzeń. Tymczasem, zgodnie z projektem nowej ustawy, zwiększenie łącznych dochodów JST w 2025 r.  będzie wynosiło zaledwie 16 mld zł.

Dlatego prosimy o korektę projektu ustawy, której treść przesądzi na wiele lat nie tylko o finansowaniu jednostek samorządu terytorialnego, ale także o ich ustroju.

A nie będzie silnej Polski bez silnych samorządów.

W tym kontekście uważamy, że błędnym jest ustalanie przyszłych dochodów gmin, powiatów i województw na podstawie danych historycznych, które nie uwzględniają faktycznie ponoszonych i niezbędnych wydatków na realizację usług publicznych.

Dotychczas jednostkom samorządu terytorialnego, wbrew zapisom art. 167 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, nie zapewniano udziału w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań.

Brak standardów finansowania tych zadań oraz wprowadzane w ostatnich latach ograniczenia dochodów samorządów terytorialnych, o kwotę szacowaną nawet na ponad 60 miliardów złotych, doprowadziły do sytuacji kryzysowej. Zdecydowana większość samorządów nie jest w stanie zbilansować bieżących dochodów i wydatków, co mocno ogranicza ich możliwości rozwojowe, także z wykorzystaniem środków zewnętrznych.

W sposób szczególny niedoszacowane były dotąd zadania z zakresu oświaty i wychowania. Potrzeby oświatowe wyliczone zgodnie z projektem ustawy są daleko mniejsze od realnych wydatków na oświatę. Co więcej – potrzeby te w pierwszej kolejności są pokrywane z potencjału dochodowego poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego, co zwalniało rządzących z konieczności zwiększania finansowania zadań oświatowych w budżecie państwa. 

Z tego względu postulujemy wprowadzenie rozwiązań gwarantujących, że z budżetu państwa na zadania oświatowe będzie przeznaczane co najmniej 3% PKB planowanego w danym roku budżetowym.

Zwracamy też uwagę, że rozwiązania dotyczące określania skali potrzeb oświatowych nie uwzględniają gwarancji rekompensaty samorządom podwyżek płac nauczycieli oraz pokrycia kosztów prowadzenia przedszkoli. Nie wprowadzają potrzebnych zmian w zasadach finansowania placówek prowadzonych przez pomioty inne niż samorządy terytorialne.

Zwracamy również uwagę na silny, niekorzystny wpływ przeliczeniowej liczby mieszkańców na wyliczenie potrzeb jednostek (w tym potrzeb dodatkowych i oświatowych). Kwestia przeliczeniowej liczby mieszkańców wymaga dodatkowych analiz i uzasadnienia, aby nie dochodziło do dużych dysproporcji pomiędzy podobnymi jednostkami samorządu terytorialnego.

Weryfikacji wymagają również przedstawione propozycje determinant i ich wag dla poszczególnych obszarów wydatkowych. Prawidłowe ich ustalenie jest niezbędne dla wyliczenia potrzeb wyrównawczych.

Szczegółowych wyjaśnień wymaga przyjęta przez Ministerstwo Finansów kalkulacja ewidentnie zaniżonego poziomu 14% wartości przychodów z ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych przy naliczaniu dochodów należnych JST.

Niezrozumiałe (i wymagające szybkiej korekty) jest ustalenie dla wyodrębnionej grupy miast na prawach powiatu niższego udziału w dochodach z PIT i CIT (8,6% w PIT i 2.2% w CIT), niż wynika to z sumy udziałów dla poszczególnych kategorii jednostek, czyli dla gmin i powiatów. Łączny udział powinien wynosić 9% z tytułu PIT i 3,3% z tytułu CIT.

Nie znajduje także uzasadnienia ustalenie dla miast na prawach powiatu wskaźnika zamożności na poziomie niższym niż dla gmin i powiatów. Określenie potrzeb wyrównawczych powinno następować na podstawie wskaźnika równego dla wszystkich grup JST.

Przypominamy stały postulat środowisk samorządowych zakładający zmianę art. 242 i 243 ustawy o finansach publicznych i przesunięcie obowiązujących obecnie reguł wydatkowych do końca 2029 r. W szczególności postulujemy w zakresie art. 243 pozostawienie w rozliczeniu kwoty wolnej oraz kwoty ze sprzedaży ze składników majątkowych, a także możliwości niezachowania relacji z art. 243 w przypadku, gdy kwota długu nie przekroczy określonego progu dochodowego.

Licząc na korektę pierwotnego projektu ustawy, wnosimy o zaplanowanie w kolejnej jego wersji instrumentów monitorowania i ewaluacji, które pozwolą w przyszłości na ocenę skuteczności wprowadzanych zmian i konieczną ich korektę wynikającą z praktycznych doświadczeń gmin, powiatów i województw.

Wnosimy o pilne powołanie zespołu roboczego ekspertów strony rządowej i samorządowej, którzy przygotują propozycje zmian do przedstawionego projektu ustawy, na podstawie opinii i wniosków przesłanych przez organizacje samorządowe.

Rozpatrując propozycje przepisów dotyczących przyszłych dochodów gmin, powiatów i województw nie możemy pomijać przedkładanego od wielu miesięcy postulatu dotyczącego zapewnienia w 2024 r. samorządom dodatkowych środków finansowych, które pozwolą na uratowanie większości JST zagrożonych brakiem możliwości realizacji usług publicznych oraz utratą płynności finansowej już w III kwartale br.

Dlatego bardzo prosimy o jak najszybsze przekazanie takich środków w wysokości nie niższej niż 10 mld zł.